Mustafa Pamukoğlu yazdı: İran Yeniden Küresel Ekonomi Sahnesinde

USİAD Bildiren

İran’a uygulanan ekonomik ambargonun 15 Ocak 2016 tarihi itibariyle Viyana’da yapılan açıklama ile kaldırılması sonucunda tüm dünyada gözler İran’a dikildi ve küresel ekonomi gündemine Çin’den sonra İran oturdu. Artık İran’ı yeninde keşfetmek zamanı…

İRAN ÖNEMLİ BİR ÜLKE

Bulunduğu jeopolitik konum İran’ı Avrupa ve Avrasya arasında Türkiye ile birlikte çok önemli ülke yapmaktadır. İpek Yolu İran’ın tarihten bugüne taşımıştır. Petrolün bulunmasıyla da dünyanın petrol ve doğalgaz bakımından en zengin birkaç ülkesinden biri yapmıştır.

Ham petrol taşımacılığının yoğun olarak yapıldığı Umman Körfezi, Basra Körfezi ve Hazar Denizi’ne kıyıları olan1.648.195 km2 yüzölçümlü İran; Türkiye (499 km), Afganistan (936 km), Irak (1458 km), Pakistan (909 km), Türkmenistan (992 km), Azerbaycan (432 km), Nahcivan (179 km) ve Ermenistan (35 km) ile sınıra sahiptir.
İran topraklarının % 9,78’i ekilebilir arazilerden, % 1,29’u da düzenli hasat sağlanan alanlardan oluşmaktadır.

İRAN BİR İSLAM CUMHURİYETİ’DİR

Siyasi ve İdari Yapı

Şah yönetimi 11 Şubat 1979 tarihinde devrilmiş ve ülkede aşama halinde dini esasa dayalı bir devlet düzeni kurulmuştur. İran’da gücün ulema ile halk tarafından seçilen temsilciler arasında hiyerarşik olarak paylaşıldığı, dini teokrasi ile Başkanlık sistemi karışımı kendine özgü bir yönetim biçimi hâkimdir. Başbakanlık Kurumu bulunmamakta olup; yürütme erki 4 yıllık dönemler için gizli oy prensibi ile yapılan genel seçimlerde seçilen Cumhurbaşkanı’nın elindedir.

Dini Liderlik

İran’da kuvvetler ayrılığı prensibi geçerli olmakla beraber, erkler dini liderin denetimine tabidir. Mevcut dini lider, İslâm Cumhuriyeti’nin kurucusu Humeyni’den sonra seçilmiş olan Ayetullah Ali Hameneyi’dir. Nizami ordu, Devrim Muhafızları, İçişleri Bakanlığı ve istihbarat kuruluşları doğrudan Dini Lidere bağlıdır. Dini Lider İçişleri Bakanlığı üzerindeki yetkilerini Cumhurbaşkanına devredebilir.

Devlet Uzlaştırma Konseyi

Humeyni tarafından din adamı ağırlıklı Anayasayı Koruyucular Konseyi ile İslâmi Danışma Meclisi arasında yasama sürecine ilişkin ortaya çıkabilecek uzlaşmazlıkların giderilmesi amacı ile kurulmuştur. Anayasa değişiklikleri konusunda Dini Lidere görüş bildirir. Ayrıca, Meclis ve Anayasayı Koruyucular Konseyi arasında ortaya çıkan görüş ayrılıklarını inceleyerek alınacak nihai tutum konusunda Dini Lidere öneride bulunur.
İslami Danışma Meclisi: 4 yıllık dönemler için halkın doğrudan ve gizli oy ile seçtiği 290 milletvekilinden oluşan İran Meclisi, sadece bir yasama organı niteliğinde olmayıp; idarenin tüm eylem ve işlemlerinde inceleme ve araştırma yapma yetkisine sahiptir.
Danışma Meclisi, Anayasaya ve ülkenin resmi mezhebine aykırılık teşkil edecek kanun yapamaz. Bu durumun tespiti, Anayasal bir kurum olan Anayasayı Koruyucular Konseyi’nin sorumluluğuna tabidir. Kanun teklifi Bakanlar Kurulu Üyelerinin ortak kararı, kanun tasarıları ise en az 15 milletvekilinin talebi ile meclise sunulur. ‘Yasama Devredilmezliği’ ilkesi geçerli olan İran’da bu kuralın tek istisnası, zorunluluk halinde belirli kanunlarla sınırlı olmak üzere iç komisyonlara Kanun hazırlama yetkisi verilebilmesidir.
Anayasayı Koruyucular Konseyi: Dini Liderlik Makamınca seçilen güncel bilgilere sahip 6 kişilik hukukçu heyetinden oluşan Anayasal bir kurumdur. 6 yıllık dönemler itibarıyla görev yapan bu kurumun başlıca görevi; İslâmi Danışma Meclisi kararlarının Anayasa’ya ve Devletin resmi mezhebine uygunluğunu denetlemektir.
İran’da yargı erki, yasama ve yürütmeden tam bağımsız olarak iş görmektedir. Adalet Bakanlığı, yargı ve yürütme erkleri arasındaki koordinasyonu sağlamakla yükümlüdür. Yargı erkinin işleyişinden, Dini Lider tarafından içtihat verme yetkisine haiz ulema arasından 5 yıllık süre için atanan Yargı Erki Başkanı sorumludur. İran devriminin ardından mevcut Kara Avrupası Hukuk Sistemi, İslâm Hukuku ile birleştirilerek oluşturulan İran hukuk sisteminde, İslâm hukuku daha çok aile hukuku ve ceza hukuku alanlarında uygulanmaktadır.

İRAN DOĞAL KAYNAK ZENGİNİDİR

İran’ın başlıca doğal kaynakları; petrol, doğal gaz, kömür, krom, bakır, demir cevheri, kurşun, manganez, çinko ve sülfürdür. Ülkenin başlıca tarım ürünleri; buğday ve pirinç gibi hububatlar, şeker pancarı, şeker kamışı, meyveler, kabuklu yemişler, pamuk, süt ürünleri, yün ve havyardır. İran sanayisi; petrol, petrokimyasallar, gübreler, sodyum hidroksit, tekstil, çimento vb. inşaat malzemeleri, gıda işleme (özellikle şeker ve bitkisel yağ üretimi) ve metal işleme sektörlerinde yoğunlaşmıştır.

NÜFUS VE KENTLEŞME

IMF 2015 raporuna göre İran’ın nüfusu 79 milyondur. Başkenti Tahran olup 10 büyük şehri vardır. Tahran, Mashhad, İsfahan, Karaj, Tebriz, Şiraz, Ahvaz,  Qom, Kermanshah, Urumiye. Nüfusun yaklaşık 22 milyonu bu 10 büyük şehirde yaşamaktadır.
Nüfus artış hızı yüzde 1,1 olarak hesaplanmaktadır.
Kentlerde taşıt emisyonları, rafineriler ve sanayi atıkları kaynaklı olarak hava kirliliği görülmektedir.

EKONOMİK YAPI

Irak savaşı sonrasında savaşta can kaybı veren ailelere yardım amacıyla kurulan vakıflar (bonyad); geniş vergi muafiyetleri, sübvansiyonlar ve işgücü avantajları ile son derece etkili hale gelmiş devlet tekelleridir. İran ekonomisinin % 40’ı doğrudan, % 45’i de “bonyad” olarak adlandırılan vakıflar aracılığı ile dolaylı olarak devletin kontrolündedir. Kalan ekonomik faaliyetlerin % 15’i ise, muhafazakâr işadamlarının (bazaar) elindedir. Yurt dışında tahsillerini tamamlayıp İran’a geri dönen kişilerden oluşan, Batılı anlamda faaliyet gösteren özel sektör de canlanma eğilimindedir.
Dünya kesinleşmiş ham petrol rezervlerinin % 11,5’ine (Suudi Arabistan ve Kanada’nın ardından 3. sırada) sahip olan ve dünyanın en büyük 3. petrol üreticisi olan İran, doğalgaz rezervleri açısından da Rusya’nın ardından 2. sırada yer almaktadır. İran’ın ihracat gelirlerinin % 80-90’ı, bütçe gelirlerinin ise % 40-50’si petrolden elde edilmektedir.

TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER

GAYRİSAFİ YURTİÇİ HÂSILA(GSYH)

2015 itibariyle yaklaşık 400 milyar dolar civarındadır.

GSYH’NIN DAĞILIMI

400 milyar dolar mertebesinde olan İran’ın GSYH aşağıdaki kalemlerden oluşmaktadır. Görüldüğü gibi GSYH’nin yarısı hane halkı harcamalarından oluşmaktadır.

 

  • Hane halkı tüketim: 50.6
  • Hükümet tüketimi: % 10.7
  • Sabit sermaye yatırım: % 26.2
  • Stoklardaki yatırım: % 7.2
  • Mal ve hizmet ihracatı: 24.2
  • Mal ve hizmet ithalatı: % -18,9

GSYH sektör bazında dağılımı da şöyledir:

  • Tarım: % 9.2
  • Endüstri: % 37.7
  • Hizmetler: % 53.1

KİŞİ BAŞINA DÜŞEN MİLLİ GELİR

2015 itibariyle KBMG 17.140 dolardır.

BÜYÜME

Tablo-1

Büyüme Oranları

 

Büyüme Oranı(%)

2010

5,9

2011

3,0

2012

-6,6

2013

-1,9

2014

4,3

2015

0,8

2016

4,8

2017

6,0

Görüldüğü gibi ambargonun uygulanmasından sonra İran’ın büyüme oranları küçülmüş ve 2012 ve 2013’de eksi olmuştur.2014’de yüzde 4,3 olan büyüme 2015’de binde 8’e düşmüştür. İran 2016 ve 2017’de sırasıyla 4,8 ve 6,0 oranında büyüyeceğini öngörmektedir.
2014’de sanayi üretim büyüme oranı yüzde 4,9 olarak gerçekleşmiştir.

TASARRUF ORANLARI

İran’ın yurtiçi tasarruf oranları son üç yılda yüzde 40 civarındadır.

  • GSYİH’nın % 34.8 (2014)
  • GSYİH’nın% 39,1 (2013)
  • GSYİH’nın % 43.8 (2012 )

TARIM

Tarımda en önemli ürünler, buğday, pirinç, diğer hububat, şeker pancarı, şeker kamışı, meyve, fındık, pamuk, süt ürünleri, yün, havyardır.

ÖNEMLİ SEKTÖRLER

İran ekonomisinde ağırlığı olan sektörler şunladır.
Petrol, petrokimya, gaz, gübre, kostik soda, tekstil, çimento ve diğer inşaat malzemeleri, gıda işleme (özellikle şeker rafine ve bitkisel yağ üretimi), demirli ve demirsiz metal üretimi, silahlanma sektörleridir.

İŞGÜCÜ VE İŞSİZLİK

İşgücü 2014’de 28 400 000’dir. Dünya ülke karşılaştırması: 22
İran’da nitelikli işgücü sıkıntısı söz konusudur.
İşgücü – Mesleğe göre aşağıdaki sektörlere dağılmıştır:

  • Tarım:% 16.3
  • Endüstri:% 35.1
  • Hizmetler:% 48.6

İşsizlik oranı:

İran’da işsizlik oranı yüzde 10’dan fazladır.2014 işsizlik oranı yüzde 10,4’dür.

Yoksulluk sınırı altında nüfusun toplam nüfusa oranı yüzde 20’leri bulmaktadır.

DIŞ TİCARETİ

Tablo-2

 

İhracat(milyar dolar)

İthalatı (Milyar dolar)

2010

327,0

557,7

2011

44,0

57,5

2012

41,4

51,4

2013

41,6

49,6

2014

34,8

55,5

İran’ın ambargo öncesi 1milyar dolara yaklaşan dış ticaret hacmi 2011’den itibaren 100 milyar civarına düşmüştür. Bu oldukça kötü bir durumu yansıtmaktadır.

ENERJİ

İran doğal gaz rezervi açısından Dünya’da ikinci ve petrol rezervi açısından Dünya’da üçüncü durumdadır

Elektrik – Üretim:

239,2 milyar kWh

Dünya ülke karşılaştırması: 17.sıra

Elektrik tüketimi:

195,3 milyar kWh

Dünya ülke karşılaştırması: 21.sıra

Elektrik – ihracat:

110,3 milyar kWh

Dünya ülke karşılaştırması: 20.sıra

Elektrik – İthalat:

3 ,897 milyar kWh

Dünya ülke karşılaştırması: 45.sıra

Elektrik – kurulu elektrik üretim kapasitesi:

78 300 000 kW

Dünya ülke karşılaştırması: 14.sıra

Elektrik – fosil yakıtlardan: Toplam kurulu kapasitenin% 85.6  Dünya ülke karşılaştırması: 85.sıra

Elektrik – Nükleer yakıtlardan: Toplam kurulu kapasitenin% 1.2 Dünya ülke karşılaştırması: 33.sıra

Elektrik – hidroelektrik santral: Toplam kurulu kapasitenin% 12.4 Dünya ülke karşılaştırması: 111.sıra

Elektrik – diğer yenilenebilir kaynaklardan: Toplam kurulu kapasitenin% 0.8 (2012 est.) Dünya ülke karşılaştırması: 97.sıra.

Ham petrol – Üretim:

Gün 3.236.000 bbl (2014 tahmini)Dünya ülke karşılaştırması: 7

Ham petrol – ihracat: Gün 1.322.000 bbl (2013 tahmini). Dünya ülke karşılaştırması: 11

Ham petrol – ithalat: Gün 28.140 bbl (2012 tahmini). Dünya ülke karşılaştırması: 62

Ham petrol – kanıtlanan rezervleri:

157,8 milyar  bbl (2015 tahmini) Dünya ülke karşılaştırması: 4

Doğal gaz – üretim:

161,3 milyar cu m (2013 tahmini), Dünya ülke karşılaştırması: 3

Doğal gaz – tüketim:

157,3 milyar cu m (2013 tahmini). Dünya ülke karşılaştırması: 5

Doğal gaz – ihracat:

9,307 milyar cu m (2013 tahmini). Dünya ülke karşılaştırması: 23

Doğal gaz – ithalat:

532,9 000 000 milyar cu m (2013 tahmini).Dünya ülke karşılaştırması: 32

Doğal gaz – kanıtlanmış rezervler:

33.800 000 000 000 cu m (1 Ocak 2014 tahmini) Dünya ülke karşılaştırması: 2

Enerji tüketiminden kaynaklanan karbon dioksit emisyonu:

603 600 000 Mt (2012 tahmini)

 

PETROL İHRACATI

Tablo-3

 

Ortalama Günlük Petrol İhracatı(Milyon Varil)

2004

2,5

2005

5,6

2006

2,3

2007

2,2

2008

2,3

2009

2,3

2010

2,4

2011

2,4

2012

1,7

2013

1,3

2014

1,4

 

Petrol devi İran’ın ambargonun etkisi ile petrol ihracatı oldukça düşük seyretmiştir.

Ambargonun kalkması ile petrol ihracatında tekrar eski rakamlara ulaşılması beklenmektedir.

TÜRKİYE-İRAN TİCARETİ

İran ile 1996 yılında 1 Milyar Dolar civarında olan dış ticaret hacmimiz, 2008 yılı itibarıyla 10 Milyar Dolar’ı aşmıştır. Türkiye aleyhinde seyreden dış ticaret dengesi, İran’dan doğal gaz ithalatı ile birlikte son yıllarda daha da artmış ve 2013 yılı itibarıyla 14,6 Milyar Dolar’ın üzerinde gerçekleşmiştir.  2014 yılında ise 13,7  milyar dolarlık dış ticaret hacmine ulaşılmasına rağmen iki ülke arasındaki dış ticaret dengesi Türkiye aleyhine ilerlemektedir.

Türkiye-İran Dış Ticaret i (Bin Dolar)

Tablo-4

Yıllar

İhracat

İthalat

Hacim

Denge

2000

235.785

815.730

1.051.515

-579.945

2001

360.536

839.800

1.200.336

-479.264

2002

333.962

920.972

1.254.934

-587.010

2003

533.786

1.860.683

2.394.469

-1.326.897

2004

813.031

1.962.059

2.775.090

-1.149.028

2005

912.940

3.469.706

4.382.646

-2.556.766

2006

1.066.902

5.626.610

6.693.512

-4.559.708

2007

1.441.190

6.615.394

8.056.584

-5.174.204

2008

2.029.760

8.199.689

10.229.449

-6.169.929

2009

2.024.863

3.405.986

5.430.849

-1.381.123

2010

3.044.177

7.645.008

10.689.185

-4.600.831

2011

3.589.635

12.461.532

16.051.167

-8.871.898

2012

9.921.602

11.964.779

21.886.381

-2.043.177

2013

4.192.776

10.383.117

14.575.893

-6.190.341

2014

3.886.735

9.833.329

13.720.064

-5.946.594

2014*

2.536.399

7.599.246

10.135.645

-5.062.847

2015*

2.669.121

4.806.9

 

TÜRKİYE’NİN PETROL İTHALATI

Tablo-5

Yıllar

İran’dan İthal Edilen Petrol Miktarı(Milyon Ton)

2011

9,7

2012

7,2

2013

5,1

2014

5,3

Türkiye’nin İran’dan petrol ithalatı ambargo ile düşmüştür. Bu azalan durum Irak ile telafi edilmiştir.

Tablo-6

Yıllar

İran’dan İthal Edilen Petrol Miktarı(Milyon Ton)

Irak’tan İthal Edilen Petrol Miktarı(Milyon Ton)

İran’ın Petrol Piyasasındaki Payı(%)

Irak’ın Petrol Piyasasındaki Payı(%)

2011

9,7

3,1

 

 

2012

7,2

3,8

38,8

19,1

2013

5,1

6,1

 

 

2014

5,3

5,7

29,7

31,3

 

İRAN’A İHRAÇ VE İTHAL EDİLEN ÜRÜNLER

Tablo-7

GTİP

İRAN’A İHRAÇ EDİLEN ÜRÜNLER

7113

Kıymetli metaller ve kaplamalarından mücevherci eşyası

4411

Lif levha, orta yoğunlukta

8708

Kara taşıtları için aksam, parçaları

8302

Adi metallerden donanım, tertibat vb. Eşya

2402

Tütün/tütün yerine geçen maddelerden purolar, sigarillolar ve sigaralar

9999

Başka yerde belirtilmemiş ürünler

2403

Homonize edilmiş tütün ve tütün yerine geçen madde hülasaları

4811

Kağıt/karton, selüloz vatka ve selüloz liften tabakalar

4418

Bina, inşaat için marangozluk, doğrama mamulleri

8481

Muslukçu, borucu eşyası-basınç düşürücü, termostatik valf dahil

7216

Demir/alaşımsız çelikten profil

5407

Sentetik iplik, monofil, şeritlerle dokumalar

8455

Metalleri haddeleme makineleri, bunların silindirleri

3004

Tedavide/korunmada kullanılmak üzere hazırlanan ilaçlar (dozlandırılmış)

3506

Diğer müstahzar tutkallar, yapıştırıcılar

8307

Adi metalden eğilip bükülebilen borular

9619

Bebek bezleri, kadın hijyenik ürünleri

3921

Plastikten diğer levhalar, yaprak, pelikül, varak ve lamlar

3916

Plastikten monofil, çubuk, profiller-enine kesiti > 1mm.

8536

Gerilimi 1000 voltu geçmeyen elektrik devresi teçhizatı

8409

İçten yanmalı, pistonlu motorların aksam-parçaları

3919

Plastikten, yapışkan levha, yaprak, şerit, lam vb. Düz şekilde

5603

Dokunmamış mensucat (emdirilmiş)

3925

Plastikten inşaat malzemesi

8431

Ağır iş makine ve cihazlarının aksamı, parçaları

6006

Diğer örme mensucat

8544

İzole edilmiş tel, kablo; diğer izole edilmiş elektrik iletkenleri; fiber optik k

4703

Sodalı ve sülfatlı odun hamuru

8418

Buzdolapları, dondurucular, soğutucular, ısı pompaları

3209

Sentetik polimerler esaslı; sulu ortamda eriyen/dağılan boya ve vernik

0802

Diğer kabuklu meyveler (taze/kurutulmuş) (kabuğu çıkarılmış/soyulmuş)

7013

Masa, mutfak, tuvalet, ev tezyinatı vb için cam eşya

9403

Diğer mobilyalar vb. Aksam, parçaları

8479

Kendine özgü fonksiyonlu makine ve cihazlar

4413

Yoğunluğu artırılmış ağaç (bloklar, levhalar, şeritler/profil halinde)

8516

Elektrikli su ısıtıcıları, elektrotermik cihazlar (şofbenler)

8414

Hava-vakum pompası, hava/gaz kompresörü, vantilatör, aspiratör

7604

Alüminyum çubuk ve profiller

3402

Yıkama, temizleme müstahzarları-sabunlar hariç

GTİP

İRAN’DAN İTHAL EDİLEN ÜRÜNLER

 

9999

Başka yerde belirtilmemiş ürünler

 

3901

Etilen polimerleri (ilk şekillerde)

 

3902

Propilen ve diğer olefinlerin polimerleri (ilk şekillerde)

 

7403

Arıtılmış bakır, işlenmemiş bakır alaşımları

 

2716

Elektrik enerjisi

 

3102

Azotlu mineral/kimyasal gübreler

 

7601

İşlenmemiş alüminyum

 

2905

Asiklik alkoller vb. Halojenlenmiş, sülfolanmış, nitrolanmış/nitrozalanmış türevl

 

7901

İşlenmemiş çinko

 

2713

Petrol yağlarının/bitümenli minerallerden elde edilen yağların kalıntıları

 

7408

Bakır teller

 

2712

Vazelin; parafin, yağlı mum, ozakerit, linyit mumu, turb mumu vb.

 

7801

İşlenmemiş kurşun

 

7005

Perdahlanmış cam, levha, yaprak halinde; parlatılmış, cilalanmış

 

3903

Stiren polimerleri (ilk şekillerde)

 

7202

Ferro alyajlar

 

7411

Bakırdan ince ve kalın borular

 

7228

Alaşımlı çelikten çubuk, profil, içi boş sondaj çubukları

 

7409

Bakır levha, plaka ve şeritler (kalınlığı >0, 15 mm)

 

3920

Plastikten diğer levha, yaprak, pelikül ve lamlar

 

3817

Karışım halinde alkalibenzenler, alkalinaftalenler

 

5503

Sentetik devamsız lifler (işlem görmemiş)

 

5402

Sentetik lif ipliği (dikiş ipliği hariç) (toptan)

 

5501

Sentetik lif demetleri

 

2909

Eterler, eter-alkoller, eter fenoller, fenoller, peroksitler vb. Türevleri

 

6802

Yontulmaya, inşaata elverişli işlenmiş taşlar (kayagan hariç)

 

4803

Tuvalet-temizlik kağıtları

 

8708

Kara taşıtları için aksam, parçaları

 

2915

Doymuş asiklik monokarboksilik asitler vb. Türevleri

 

0504

Hayvan bağırsak, mesane ve midesi (taze/soğutulmuş/dondurulmuş vs.)

 

2710

Petrol yağları ve bitümenli minerallerden elde edilen yağlar

 

0804

Hurma, incir, avokado ve guava armudu, mango, mangost (taze/kurutulmuş)

 

2601

Demir cevherleri ve konsantreleri

 

0802

Diğer kabuklu meyveler (taze/kurutulmuş) (kabuğu çıkarılmış/soyulmuş)

 

2917

Polikarboksilik asitler, anhidritleri, halojenürleri ve türevleri

 

2815

Sodyum hidroksit (kostik soda) potasyum hidroksit (kostik potas)

 

4102

Koyun ve kuzuların ham derileri

 

8458

Metallerin işlenmesine mahsus torna tezgahları

 

0807

Kavunlar (karpuzlar dahil) ve papaya (taze)

 

SONUÇ

İran, tarihi, kültürü, jeopolitik konumu, petrol ve doğalgaz kaynak zenginliği dikkate alındığında her zaman Avrupa Avrasya kesişmesinde önemli bir ülke olacaktır. İran’ın küresel ticaretteki önemi ve yeri siyasi konjonktürü de etkilemesi her daim karşımıza çıkacağını tahmin etmek zor olmazsa gerek.
Ambargonun kalkması ile yeninden küresel ekonomiye dönen İran’ın küresel ölçekteki ekonomik gelişmelere etkisi bir yana komşumuz olan İran ile ticari ilişkilerimizin daha da gelişeceği muhakkak.
İran’a aylardır dünyanın her tarafından akın var. Türkiye’nin de İran’ı yeniden keşfetmesi gerekiyor.
Ambargonun kalkması ile Türkiye-İran ekonomik ilişkilerinin ne yönde gelişeceğini ayrı bir yazı konusu yapmak gerektiğini vurgulayarak İran’ı birazcık da olsa tanıtmış olduğumuzu düşünüyoruz.

Bu yazıdaki verileri; TÜİK, Türkiye Ekonomi Bakanlığı yayınlarından yararlanarak hazırladık.